Διεθνής συνδιάσκεψη με θέμα «Ορθοδοξία και διαθρησκειακός διάλογος στην εποχή της εκκοσμίκευσης»
Από 15 έως 17 Σεπτεμβρίου 2017, η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου σε συνεργασία με το Τμήμα Θεολογίας και Θρησκευτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Exeter (Ηνωμένο Βασίλειο) διοργάνωσε με επιτυχία διεθνή συνδιάσκεψη με θέμα «Ορθοδοξία και διαθρησκειακός διάλογος στην εποχή της εκκοσμίκευσης».
Μετά το σύντομο χαιρετισμό του Μητροπολίτη Δημητριάδος κ. Ιγνατίου, του Διευθυντή της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Δρ. Παντελή Καλαϊτζίδη και του συν-διοργανωτή Δρ. Brandon Gallaher, Λέκτορα Συστηματικής και Συγκριτικής Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο του Exeter, έλαβε χώρα η πρώτη συνεδρία υπό την προεδρία του Δρ. Θανάση Ν. Παπαθανασίου.
Ο πρώτος ομιλητής Dr. Marko Vilotic, Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Ορθοδόξου Θεολογίας του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου (Σερβία) και Μέλος της Διευθύνουσας Επιτροπής του Κέντρου Φιλοσοφίας και Θεολογίας (Trebinje, Βοσνία-Ερζεγοβίνη) μίλησε με θέμα: « Προλεγόμενα για μια καταφατική ορθόδοξη θεολογία των θρησκειών ». Στην ομιλία του ο ομιλητής ξεκίνησε από την παραδοχή ότι δεν υπάρχει ακόμα μια παγκοσμίως γνωστή και αποδεκτή ορθόδοξη θεολογία των θρησκειών, αποσκοπώντας έτσι στην αναζήτηση και την (τουλάχιστον εν μέρει) απάντηση στα κρίσιμα ερωτήματα που χρειάζονται να επιλυθούν, προκειμένου να υπάρξει μια σαφέστερη εικόνα του βαθμού στον οποίο είναι δυνατή μια ανοιχτή, καταφατική ορθόδοξη θεολογία των θρησκειών. Δεδομένου ότι η θεολογία των θρησκειών είναι πολύ πιο αναπτυγμένη μεταξύ των δυτικών χριστιανών, ένας ορθόδοξος μελετητής δεν θα πρέπει να ξεκινά από το μηδέν, αλλά αντίθετα να κάνει χρήση της σχετικής εμπειρίας και των καρπών που προέρχονται από τις συζητήσεις που έγιναν στη Δύση τις τελευταίες δεκαετίες. Τέλος, στη εισήγησή του ο Vilotic προσπάθησε να καθορίσει σε ποιο βαθμό η σημερινή θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας σχετικά με τις άλλες θρησκείες και τον διαθρησκειακό διάλογο είναι σύμφωνη με τα συμπεράσματα της διεξαγόμενης ανάλυσης.
Ο επόμενος ομιλητής, ο Δρ. Πέτρος Βασιλειάδης, Ομότιμος Καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μίλησε με θέμα « Ορθοδοξία και Διαθρησκειακός διάλογος στη εποχή της εκκοσμίκευσης ». Στην ομιλία του αναφέρθηκε με συντομία στην αντίθεση και τα διαδοχικά στάδια της προ-νεωτερικότητας, και της μετα-νεωτερικότητας, τη θετική εκτίμηση της νεωτερικότητας από τον παγκόσμιο χριστιανισμό, ακόμη και μέσα στην παγκόσμια χριστιανική ιεραποστολή, τον διαθρησκειακό διάλογο και τη συνάντηση στη Νέα Διακήρυξη του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών για την Ιεραποστολή και τις αποφάσεις της αγίας και μεγάλης Συνόδου της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Στη συνέχεια αναφέρθηκε στις αδυναμίες του συνοδικού κειμένου για την ορθόδοξη ιεραποστολή, ενώ έγινε λόγος για τις προτάσεις των ορθοδόξων μελετητών της ιεραποστολής, οι οποίες επιδιώκουν τη θεολογική υποστήριξη του διαθρησκειακού διαλόγου. Σύμφωνα με τον Βασιλειάδη, ο σκοπός του διαθρησκειακού διαλόγου, από χριστιανική προοπτική, είναι «να οικοδομηθεί αυτό που απομένει ημιτελές στη νεωτερικότητα από τον λεγόμενο “εκκοσμικευμένο παράγοντα”».
Ο τελευταίος ομιλητής της συνεδρίας π. Εμμανουήλ Κλαψής, Καθηγητής στην έδρα Ορθόδοξης Θεολογίας Αρχιεπίσκοπος Ιάκωβος της Ελληνορθόδοξης Θεολογικής Σχολής του Τίμιου Σταυρού (Βοστώνη, ΗΠΑ) μίλησε με θέμα «Η δυναμική του διαθρησκειακού διαλόγου». Στη εισήγησή του ο ομιλητής υποστήριξε ότι στις αρχές της δεκαετίας του 1970, η Oρθόδοξη Εκκλησία, μέσω της συμμετοχής της στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών, έλαβε μέρος στη θεολογική συζήτηση σχετικά με τη σημασία των άλλων θρησκειών και την ανάγκη διαλόγου με αυτές. Στο πλαίσιο αυτό, οι Εκκλησίες αναγνώρισαν την ανάγκη να έχουν μια σαφή κατανόηση της φύσης, των περιορισμών και των στόχων των διαθρησκειακών διαλόγων. Συμφώνησαν ότι ο διαθρησκειακός διάλογος δεν θα πρέπει να οδηγήσει σε οποιαδήποτε μορφή συγκρητισμού. Ένα σημαντικό θέμα που απασχόλησε ιδιαίτερα τις συζητήσεις αυτές είναι η σχέση του διαλόγου με την αποστολή της Εκκλησίας, καθώς κάποιοι εξέφρασαν φόβους ότι ο διάλογος μπορεί να ερμηνευτεί από ορισμένους ως υποκατάστατο της κήρυξης του ευαγγελίου. Στο κείμενό του ο π. Κλάψης διερεύνησε περαιτέρω τη φύση και το σκοπό του διαλόγου, στο βαθμό που η αγία και μεγάλη Σύνοδος της Ορθόδοξης Εκκλησίας (Ιούνιος 2016) επιβεβαίωσε την ορθόδοξη συμμετοχή στους οικουμενικούς και διαθρησκειακούς διαλόγους.
Στην πρώτη συνεδρία της δεύτερης ημέρας υπό την προεδρία του Δρ. Νικολάου Ασπρούλη, ο Δρ. Brandon Gallaher, Λέκτορας Συστηματικής και Συγκριτικής Θεολογίας του Πανεπιστημίου Exeter (Ηνωμένο Βασίλειο), μίλησε με θέμα: «Ο Λόγος, οι Λόγοι και η Τριάδα: Μια ορθόδοξη θεολογία των θρησκειών». Στην ομιλία του υποστήριξε ότι η Ορθοδοξία, παρά τους λίγους πρωτοπόρους στοχαστές, αναγνώρισε με καθυστέρηση τους ακαδημαϊκούς κλάδους της θεολογίας των θρησκειών και της συγκριτικής θεολογίας. Στο εισήγησή του ο Gallaher παρουσίασε ένα πρώτο σχεδίασμα μιας ορθόδοξης θεολογίας των θρησκειών, αντλώντας από το έργο του Raimon Panikkar και του αγίου Μαξίμου του Ομολογητή. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στην παράδοση του «σπερματικού λόγου» στην πατερική σκέψη και στην ιδέα (η οποία συναντάται στους Panikkar, S. Mark Heim και Donald W. Mitchell) ότι η θρησκευτική πολυφωνία και οι διαφορετικές παγκόσμιες θρησκείες μπορούν να αντιστοιχηθούν προς τις Τριαδικές σχέσεις.
Η επόμενη ομιλήτρια, η Δρ. Julia Konstantinovsky, Διδάσκουσα στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης (Ηνωμένο Βασίλειο), παρουσίασε το θέμα: « Χριστιανισμός και “θρησκείες”: ορθόδοξες προοπτικές γύρω από τη διπλή ένταξη και τις διαθρησκειακές επαφές ». Η ομιλήτρια αναρωτήθηκε, μεταξύ άλλων, αν είναι δυνατόν οι χριστιανοί να συσχετιστούν ουσιαστικά με τις μη χριστιανικές «θρησκείες» ή αν μπορεί ο χριστιανισμός να εμπλουτιστεί από τις «πνευματικές εμπειρίες» και τις «πνευματικές πρακτικές» των «θρησκειών». Τελικά, αναρωτήθηκε, ποιος είναι ο βέλτιστος τρόπος για τους χριστιανούς να σχετίζονται με τις «θρησκείες». Με την εισήγησή της η Konstantinovsky προσπάθησε να θέσει μερικά από αυτά τα ζητήματα, προσφέροντας ορισμένες σκέψεις για τη διπλή ένταξη και τις δυσκολίες των διαθρησκειακών επαφών, θεωρώντας και τις δύο προσεγγίσεις όχι τόσο πειστικές, ούτε και χωρίς προβλήματα. Με βάση την ασκητική θεολογία του παραδοσιακού χριστιανισμού, η εισήγηση υποστήριξε ότι η προσέγγιση των διαφορετικών «θρησκειών» και των πιστών τους από την πλευρά της Εκκλησίας είναι και αληθινή και γόνιμη.
Στην επόμενη συνεδρία, υπό την προεδρία του Δρ Marko Vilotic, ο πρώτος ομιλητής Δρ. Θανάσης Ν. Παπαθανασίου, Διδάσκων στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και αρχισυντάκτης του θεολογικού περιοδικού Σύναξη, παρουσίασε το θέμα «Συγκριτική Θεολογία και Ορθόδοξοι: Μια έρευνα σχετικά με την ένταση μεταξύ της πίστης και του θρησκευτικού άλλου, διαφορές και διχοτομίες» . Στην ομιλία του ο ομιλητής υποστήριξε ότι η ορθόδοξη θεολογία πρέπει να έχει μια ουσιαστική συνάντηση με τη φύση και τις προϋποθέσεις της Συγκριτικής Θεολογίας, ενώ συζήτησε σε ποιο βαθμό η τελευταία αποτελεί μια εναλλακτική λύση στις θεολογίες των θρησκειών ή, αντίθετα, ένα απαραίτητο συμπλήρωμα τους. Ο Παπαθανασίου σημείωσε ότι το συγκριτικό έργο, αναδεικνύοντας τη σημασία της πίστης δεν την αναγνωρίζει ως αντίπαλη, αλλά ως το πλαίσιο υποδοχής του θρησκευτικού άλλου. Τελικά, η αναζήτηση της αλήθειας αναδύεται ως ένα σημαντικό εργαλείο για τον άνθρωπο στην προσπάθειά του να βρει εύλογες απαντήσεις και να διακρίνει ποιες διαφορές μπορούν να ξεπεραστούν και ποιες διχοτομίες δεν μπορούν να γεφυρωθούν.
Ο π. Andrew Louth, Ομότιμος Καθηγητής Πατερικών και Βυζαντινών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Durham (Ηνωμένο Βασίλειο) και Επίτιμος Συνεργάτης της Θεολογικής Σχολής του Vrije Universiteit (Άμστερνταμ, Ολλανδία), μίλησε με θέμα: «Philip Sherrard: Μια ορθόδοξη προσέγγιση του χριστιανισμού και της παγκόσμια θρησκείας» . Ο Philip Sherrard (1922-1995) έγινε ορθόδοξος διαβάζοντας μερικά από τα πρώτα ποιήματα του Γιώργου Σεφέρη. Μεταστράφηκε στην ελληνική Ορθοδοξία και όχι σε κάποια αφηρημένη αντίληψη περί Ορθοδοξίας, και αυτό, υποστήριξε ο Louth, υπήρξε το κλειδί για την προσέγγιση από την πλευρά του των άλλων θρησκειών του κόσμου, καθώς επίσης και των άλλων πνευματικών ενδιαφερόντων του. Το ενδιαφέρον του για τις ιερές παραδόσεις του κόσμου οδήγησε και ενθάρρυνε τη συμμετοχή του στο «Τέμενος», ένα περιοδικό και ταυτόχρονα ερευνητικό έργο. Στην εισήγησή του αυτή ο ομιλητής εξέτασε τις αρχές που υιοθέτησε ο Sherrard και τους κινδύνους που ο ίδιος διέβλεψε και προσπαθούσε να αποφύγει, υποστηρίζοντας την ανάγκη αξιοποίησης των πηγών των παγκόσμιων θρησκειών, συμπεριλαμβανομένου του χριστιανισμού.
Κατά τη διάρκεια της πρώτης απογευματινής συνδρίας υπό την προεδρία του καθηγητή Πέτρου Βασιλειάδη, ο Δρ. Νικόλαος Ασπρούλης, Αναπληρωτής Διευθυντής της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών του Βόλου ανέπτυξε το θέμα: «Κοσμική εκκλησιολογία: Προς μια ορθόδοξη θεολογία των θρησκειών». Όπως τόνισε ο Δρ Ασπρούλης, στην αρχή της νέας χιλιετίας, θρησκευτικές αλλά και πολιτικές, εθνικές, ιδεολογικές και πολλές άλλες διαφορές και διενέξεις κατέχουν κεντρική θέση στα καθημερινά δελτία ειδήσεων. Σε ορισμένο βαθμό, η πραγματικότητα αυτή τονίζει το γεγονός ότι οι άνθρωποι στην εποχή μας δεν ανέχονται τον διάλογο ή την ποικιλία και την πολυφωνία στις ιδέες, στον πολιτισμό και τις θρησκείες, εξαιτίας του φόβου τους μήπως καταργηθεί η ατομική ταυτότητα στο πλαίσιο της κυρίαρχης παγκοσμιοποίησης και εκκοσμίκευσης. Από την άποψη αυτή, τόσο οι παγκόσμιες θρησκείες, όσο και οι χριστιανικές εκκλησίες αλλά και η Ορθοδοξία, υπήρξαν συχνά, αν και παράδοξα, η κινητήρια δύναμη που οδήγησε στην ανάπτυξη του ριζοσπαστισμού και του εξτρεμισμού, καθώς και σε κάθε είδους ωμής βίας. Ειδικότερα, αναφορικά με την Ορθοδοξία, η αγία και μεγάλη Σύνοδος που συγκλήθηκε πρόσφατα, έχοντας υπόψη αυτή την επικίνδυνη πραγματικότητα, έκανε επισήμανε τη μεγάλη σημασία που έχει ο διαθρησκειακός διάλογος για την προώθηση της «αμοιβαίας εμπιστοσύνης, ειρήνης και συμφιλίωσης» (Μήνυμα 4), υπό το φως του σεβασμού της «ταυτότητας και του πολιτισμού των διαφορετικών ανθρώπων», κάνοντας ιδιαίτερη αναφορά στην κρίσιμη κατάσταση και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι χριστιανοί στη Μ. Ανατολή. Ταυτόχρονα, η Σύνοδος άσκησε κριτική στη διαδικασία της εκκοσμίκευσης, λόγω «της αυτονομίας που επιδιώκει ο άνθρωπος από τον Χριστό και την Εκκλησία» (Μήνυμα, 5) ως μια μορφή του κακού που κυριαρχεί («Η Αποστολή της Ορθοδόξου Εκκλησίας», 2) . Με τον όρο «κοσμική (world) εκκλησιολογία» η εισήγηση πρότεινε ένα εναλλακτικό μοντέλο ανοιχτής και περιεκτικής θεολογικής κατανόησης της ταυτότητας της Εκκλησίας, βασισμένο σε έννοιες (λ.χ. θεϊκή πρόνοια) και πραγματικότητες (λ.χ. πνευματικότητα) περισσότερο ή λιγότερο κοινές στην ανθρωπότητα στο σύνολό της και τις βασικές θρησκευτικές παραδόσεις, το οποίο μοντέλο, χωρίς να εγκαταλείπει ή να ελαχιστοποιεί τις χριστιανικές του προϋποθέσεις (Τριαδική Θεολογία, Χριστολογία και Πνευματολογία) αναζητά τα πιθανά «κοσμικά» (secular) θεμέλια πάνω στα οποία είναι δυνατό να θεμελιωθεί μια θετική αμοιβαία υποδοχή και συνάντηση μεταξύ του χριστιανισμού και των παγκόσμιων θρησκειών.
Ο Δρ Paul Ladouceur, Καθηγητής στο Trinity College (Πανεπιστήμιο του Τορόντο), και στο Ινστιτούτο Ορθόδοξης Θεολογίας του Μόντρεαλ (Université Laval, Καναδάς) μίλησε (μέσω Skype) με θέμα: « Θρησκευτική διαφορετικότητα στη σύγχρονη ορθόδοξη σκέψη», όπου και διερεύνησε τις διαφορετικές προσεγγίσεις σε μη χριστιανικές θρησκείες στο πλαίσιο της σύγχρονης ορθόδοξης θεολογίας. Παρουσίασε μια επισκόπηση των προσεγγίσεων των μη χριστιανικών θρησκειών από 12 κορυφαίους σύγχρονους ορθόδοξους θεολόγους μέσα από το πρίσμα της τριπλής σωτηριολογικής τυπολογίας της περιεκτικότητας (inclusivism), του αποκλεισμού (exclusivism) και του θρησκευτικού πλουραλισμού (religious pluralism) και των πιο πρόσφατων μοντέλων θεολογικής προσέγγισης στη θρησκευτική διαφορετικότητα, τα οποία είναι γνωστά ως ιδιαιτερότητα (particularism) και συγκριτική θεολογία (comparative theology). Παρά την απουσία επίσημων ορθόδοξων διακηρύξεων σχετικά με τη θρησκευτική διαφορετικότητα, ο ορθόδοξος προβληματισμός σχετικά με τη θρησκευτική διαφορετικότητα μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο συγκλίνει γύρω από τις έννοιες της περιεκτικότητας και της συγκριτικής θεολογίας, θεωρώντας ότι οι μη χριστιανικές θρησκείες περιέχουν στοιχεία αλήθειας, όπως βρίσκονται στον χριστιανισμό και ότι «περιλαμβάνονται» κατά μυστηριώδη τρόπο στη δράση του Χριστού και του Αγίου Πνεύματος στον κόσμο.
Κατά τη διάρκεια της τελευταίας συνεδρίας της συνδιάσκεψης υπό την προεδρία του Δρ. Brandon Gallaher, ο πρώτος ομιλητής π. Tikhon Vasylev, Υποψήφιος Διδάκτωρ στο Wolfson College του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης (Ηνωμένο Βασίλειο), μίλησε με θέμα: « Ο χριστιανικός διάλογος με τον Ταοϊσμό στα έργα του επίσκοπου Nikolai Velimirovich, του π. Alexander Men και του ιερομονάχου Δαμασκηνού ». Υπάρχουν πολλές δημοσιεύσεις στις οποίες οι μη ορθόδοξοι χριστιανοί συγγραφείς ασχολούνται με τις ταοϊστικές έννοιες και πρακτικές. Ωστόσο, λίγοι μόνο ορθόδοξοι θεολόγοι αφιέρωσαν το έργο τους στην ανάλυση της κινεζικής θρησκείας. Η εισήγηση ασχολήθηκε με τα έργα των επιφανών ορθόδοξων χριστιανών συγγραφέων και ιεραποστόλων, του αγίου Νικολάι Βελίμιροβιτς και π. Αλεξάνδρου Men και επικεντρώθηκε στην προσέγγισή τους στον ταοϊσμό. Επίσης, άσκησε κριτική σε μία από τις πιο πρόσφατες εκδόσεις για το θέμα αυτό με τίτλο «Christ and the Eternal Tao» (1999), από τον ορθόδοξο ιερομόναχο Δαμασκηνό.
Στη συνέχεια παρουσιάστηκε στους συνέδρους το βίντεο με την εισήγηση της Δρ. Christine Mangala Frost, Λέκτορος και Ερευνήτριας στο Ινστιτούτο Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών (Cambridge, Ηνωμένο Βασίλειο) με θέμα: « Μια προσέγγιση στις προκλήσεις και τα προβλήματα του διαθρησκειακού διαλόγου με βάση τη σανσκριτική μετάφραση της Κυριακής προσευχής» . Στην ομιλία της η Δρ. Mangala Frost με βάση την πρόσφατη έκδοση του βιβλίου της με τίτλο The Human Icon: A Comparative Study of Hindu and Orthodox Christian Beliefs , προσπάθησε με αφετηρία τη συγκριτική θεολογική μέθοδο να δείξει με ποιο τρόπο προσεγγίζουν αυτές οι δύο αρχαίες ζωντανές θρησκευτικές παραδόσεις την ανθρώπινη αναζήτηση για το θείο. Ταυτόχρονα περιέγραψε τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις στους πνευματικούς χάρτες, που οι παραδόσεις αυτές προσφέρουν στους οπαδούς τους, με σκοπό την εκπλήρωση εκείνου που θεωρείται ως θείο στοιχείο μέσα στον άνθρωπο.
Η τελευταία ανακοίνωση της Δρ. Αγγελικής Ζιάκα, Αναπληρώτριας Καθηγήτριας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με θέμα « Ο διαθρησκειακός διάλογος σε περιόδους αντίθεσης: η χριστιανική και η μουσουλμανική ευθύνη », διαβάστηκε, λόγω απουσίας της ομιλήτριας, από τον Δρ. Νίκο Κουρεμένο, επιστημονικό συνεργάτη της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών. Στην παρουσίασή της η Α. Ζιάκα προσέφερε μια σύντομη ιστορική επισκόπηση του διαθρησκειακού διαλόγου μεταξύ των χριστιανών και των μουσουλμάνων, επισημαίνοντας το καθήκον ευθύνης των θρησκευτικών κοινοτήτων προς την κατεύθυνση αυτή. Επιπλέον, επεσήμανε τη σημασία της εκπαίδευσης, στο βαθμό που ειδικά η θρησκευτική εκπαίδευση, η οποία σέβεται τη θρησκευτική διαφορετικότητα και καθιστά τη θρησκεία αντικείμενο μελέτης, αναπτύσσοντας την κριτική σκέψη και την κοινή ευθύνη, αποτελεί ίσως το μοναδικό φωτεινό μονοπάτι για τις κοσμικές κοινωνίες της Ευρώπης.
Η συνδιάσκεψη ολοκληρώθηκε με την τέλεση της Θείας Λειτουργίας την Κυριακή το πρωί 17 Σεπτεμβρίου στην εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου Βόλου.
Κατά τη διάρκεια της συνδιάσκεψης δόθηκε επαρκής χρόνος στους συμμετέχοντες να στοχαστούν σχετικά με διαφορετικές πτυχές αυτού του λεπτού και κρίσιμου ζητήματος. Οι βασικές αρχές της συζήτησης συνοψίζονται στο ανακοινωθέν της συνδιάσκεψης που ακολουθεί, το οποίο εκφράζει τον πλούτο των ορθοδόξων αντιλήψεων γύρω από το θέμα.
Εδώ μπορείτε να ξεφυλλίσετε το πρόγραμμα και τις περιλήψεις της Διεθνούς Συνδιάσκεψης.
Ανακοινωθέν
Στις 15-17 Σεπτεμβρίου 2017 διεξήχθη με επιτυχία στο Βόλο μια ιστορική διεθνής συνδιάσκεψη, την οποία διοργάνωσε η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου σε συνεργασία με το Τμήμα Θεολογίας και Θρησκευτικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Exeter (Ηνωμένο Βασίλειο) πάνω στο γενικό θέμα «Ορθοδοξία και διαθρησκειακός διάλογος στην εποχή της εκκοσμίκευσης». Πρόκειται για την πρώτη διεθνή ακαδημαϊκή θεολογική συνδιάσκεψη που διεξήχθη στα αγγλικά με θέμα την ορθόδοξη θεώρηση των παγκόσμιων θρησκειών, μετά από μια παρόμοια εκδήλωση που είχε λάβει χώρα στη Θεσσαλονίκη το 2013 στα ελληνικά. Η συνδιάσκεψη διερεύνησε τη φύση και την ιστορία του διαθρησκειακού διαλόγου από ορθόδοξη προοπτική, καθώς και τις διαφορετικές χριστιανικές θεολογίες των θρησκειών, συμπεριλαμβανομένου και του σχετικά νέου κλάδου της «συγκριτικής θεολογίας». Η συνάντηση ήταν εξαιρετικά ευρύτατη, με εισηγήσεις που εξέτασαν την προσέγγιση της θρησκευτικής διαφορετικότητας από την οπτική της τριαδικής θεολογίας, το διάλογο Ινδουιστών-Ορθοδόξων χριστιανών με βάση τις ινδικές μεταφράσεις της Κυριακής προσευχής, την ιεραποστολή και την πρόκληση του εμπολιτισμού στο πλαίσιο της συνάντησης της Ορθοδοξίας με τις παγκόσμιες θρησκείες, καθώς υπήρξαν και ανακοινώσεις που παρουσίασαν τόσο ιστορικά όσο και σύγχρονα παραδείγματα από την ορθόδοξη σκέψη σχετικά με τη θρησκευτική διαφορετικότητα (από τους Πατέρες στον Philip Sherrard, τον άγιο Νικόλαο Βελιμίροβιτς, τον Μητροπολίτη Georges Khodr του Όρους Λιβάνου, τον Αρχιεπίσκοπο Αλβανίας Αναστάσιο Γιαννούλατο και τον π. Αλέξανδρο Μen) και την ανάγκη επανεξέτασης της εκκλησιολογίας από την οπτική γωνία του κόσμου, η οποία θα θεωρεί τη θρησκευτική διαφορετικότητα ως μέρος της θείας πρόνοιας. Η συνάντηση υπογράμμισε επίσης τη σημασία του διαθρησκειακού διαλόγου για την αποτελεσματική προώθηση των κοινωνικών θεμάτων από την άποψη της πίστης, όπως η δικαιοσύνη, η ειρήνη, η ακεραιότητα της δημιουργίας, το δίκαιο οικονομικό σύστημα και, ειδικότερα, την Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Ευθυνών, σε συνδυασμό με τα Ανθρώπινα Δικαιώματα.
Αυτό που προέκυψε από τη συνάντηση ήταν πρώτα από όλα μια ευρύτερη συμφωνία ότι στην ορθόδοξη παράδοση και ιστορία, σε περιοχές όπου οι Ορθόδοξοι έχουν ζήσει και έρχονται σε επαφή με μη χριστιανικές θρησκείες για χιλιάδες χρόνια (π.χ. Ισλάμ, Ινδουισμός), μπορεί κάποιος να βρει πλούσιο υλικό που θα βοηθήσει τους θεολόγους να αναπτύξουν θεολογίες των θρησκειών και μεθοδολογίες συγκριτικής θεολογίας. Είναι ανάγκη, οι ορθόδοξοι να μελετήσουν το έργο των ρωμαιοκαθολικών και προτεσταντών πρωτοπόρων του διαθρησκειακού διαλόγου, αλλά θα πρέπει επίσης να αποφύγουν την τυχόν άκριτη προσαρμογή των ήδη υπαρχόντων δυτικών μοντέλων. Έτσι, ενώ υποστηρίχθηκε ότι από όλα τα κλασικά «μοντέλα» που χρησιμοποιούνται στη μελέτη του θρησκευτικού πλουραλισμού (αποκλειστικότητα, περιεκτικότητα, πλουραλισμός), η περιεκτικότητα ήταν το πιο προσφιλές μοντέλο στους ορθοδόξους, κανένα από τα τρέχοντα μοντέλα, συμπεριλαμβανομένης και της νεώτερης προσέγγισης που ονομάζεται ιδιαιτερότητα, δίνει τη δέουσα προσοχή στην απεριόριστη προσωπική και προνοητική αγάπη του Δημιουργού Θεού για τη δημιουργία Του, γεγονός που αποτελεί ένα χαρακτηριστικό της ορθόδοξης παράδοσης.
Κατά τη διάρκεια της συνδιάσκεψης διατυπώθηκε από κοινού η άποψη ότι δεν υπάρχει καμία ολοκληρωμένη και συστηματική θεώρηση της ορθόδοξης θεολογίας σχετικά με την θρησκευτική διαφορετικότητα. Κατά τον τελευταίο αιώνα, οι ορθόδοξοι στοχαστές υιοθέτησαν ένα ευρύ φάσμα αντιλήψεων, ιδιαίτερα εκείνες που υποστηρίζουν ότι ο Χριστός είναι μυστηριωδώς παρών σε άλλες θρησκείες μέσω των ενεργειών του Αγίου Πνεύματος, ενώ η Εκκλησία ενεργεί ως όργανο του μυστηρίου της σωτηρίας των εθνών, οδηγώντας όλους τους λαούς στην ένωση με το Θεό. Σημειώθηκε ιδιαίτερα ότι οι παραδόσεις για τον «σπερματικό λόγο» και τους «λόγους» στη δημιουργία, που αναπτύχθηκαν από Πατέρες, όπως ο άγιος Ιουστίνος Φιλόφος και Μάρτυρας και ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής, υπήρξαν ανεκτίμητες πηγές για την καταγραφή του προνοητικού χαρακτήρα της θρησκευτικής διαφορετικότητας και για τη συνάντηση του προσώπου του Χριστού στους πολλούς αιώνιους θείους λόγους ή τις διάφορες ιδέες, αρχές, δυνατότητες, προθέσεις, ακόμη και διαθήκες για κάθε δημιούργημα που υπάρχει ή μπορεί να υπάρξει στη δημιουργία, ειδικά μάλιστα υπό το φως της «οικονομίας του Αγίου Πνεύματος», όπως αυτή αναπτύχθηκε από μερικούς σύγχρονους ορθόδοξους θεολόγους.
Τέλος, επιβεβαιώθηκε ότι στην περίοδο αυτή της αποδοχής των αποφάσεων της αγίας και μεγάλης συνόδου της Ορθοδόξου Εκκλησίας στην Κρήτη, ο διαθρησκειακός αυτός διάλογος και η συμφιλίωση μεταξύ της Ορθοδοξίας και του θρησκευτικού άλλου είναι πρωταρχικής σημασίας. Για το λόγο αυτό, οι συμμετέχοντες συμφώνησαν ότι α) θα εκδοθεί ένας συλλογικός τόμος στα αγγλικά πάνω στο θέμα της συνδιάσκεψης ο οποίος, ελπίζουμε, ότι θα περιλαμβάνει πολλές από τις εισηγήσεις της συνάντησης του Βόλου, β) θα διεξαχθούν και άλλα συμπόσια, διασκέψεις και διαβουλεύσεις για το ίδιο θέμα, με αφετηρία το επόμενο συνέδριο της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Θρησκευτικών Επιστημών, τον Μάρτιο του 2018 στην Μπολόνια και ότι γ) η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Exeter, θα μπορούσε να αποτελέσει ένα πιθανό μελλοντικό τόπο διεξαγωγής συνεδρίων που θα επεκτείνουν τη θεματική του συνεδρίου, ώστε να συμπεριλάβει έναν προσεκτικό, κρίσιμο αλλά και φιλόδοξο διάλογο με άλλες σύγχρονες θρησκευτικές παραδόσεις, ιδιαίτερα συναντήσεις που θα εξετάσουν τον Ησυχασμό σε διάλογο με την πνευματικότητα συγκεκριμένων παγκόσμιων θρησκειών.
Η θεολογική ενασχόληση των ορθοδόξων με τις άλλες θρησκείες θα πρέπει, από τη μια πλευρά, να είναι τολμηρή αναζητώντας σημεία επαφής μεταξύ της Ορθοδοξίας, ως Σώματος του Ζώντος Χριστού και των άλλων θρησκειών των επιμέρους εθνών. Από την άλλη πλευρά, η ενασχόληση αυτή θα πρέπει να διατηρεί την πιστότητα στην ορθόδοξη παράδοση. Οι ορθόδοξοι θεολόγοι θα πρέπει με προσοχή να αναζητήσουν και να δοκιμάσουν τη σκέψη τους για τη θρησκευτική διαφορετικότητα με βάση την παράδοση της προσευχής και του φρονήματος της Εκκλησίας γενικότερα και τελικά να την παρουσιάσουν στις αρμόδιες ορθόδοξες κανονικές αρχές προκειμένου να την θέσουν υπό την κρίση της μέλλουσας να συνέλθει νέας αγίας και μεγάλης Συνόδου της Ορθοδόξου Εκκλησίας στο κατόπι του έργου της Συνόδου που πραγματοποιήθηκε στην Κρήτη το 2016.
* Φωτογραφίες Νίκος Κοσμίδης
