«Καιρός του ποιήσαι»: Η Εκκλησία αντιμέτωπη με έναν «θαυμαστό καινούργιο κόσμο»;

Τα τελευταία χρόνια, ο κόσμος μας βιώνει πρωτόγνωρες προκλήσεις. Από τη μια μεριά, η πανδημία του κορωνοϊού, από την άλλη η διαρκώς επιδεινού­μενη κλιματική κρίση και, εσχάτως, η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, συνθέ­τουν ένα ζοφερό σκηνικό. Καταστάσεις, οι οποίες μόλις πριν λίγες δεκαετίες ή χρόνια θα έμοιαζαν σενάριο επιστημονικής φαντασίας (κοινωνική αποστα­σιοποίηση, καθολικός εγκλεισμός και περιορισμός της τελετουργικής έκφρα­σης των ανά την οικουμένη εκκλησιαστικών κοινοτήτων, έξαρση φαινομένων λαϊκισμού στο πολιτικό και εκκλησιαστικό επίπεδο, fake news και ρητορική μίσους, θρησκευτικός ριζοσπαστισμός, ένταση των κοινωνικών διακρίσεων και υποβάθμιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και αλλοίωση του ορ­θόδοξου ήθους, θόλωση της εκκλησιαστικής συνείδησης και διάσπαση, ήδη από το τέλος του 2018, της ενότητας της Ορθοδοξίας), αποτελούν φαινόμενα που κυριαρχούν στον δημόσιο διάλογο. Τα παραπάνω προκαλούν από τη μια πλευρά τεκτονικές ανακατατάξεις στον κόσμο και την καθημερινότητα των πολιτών και από την άλλη θέτουν υπό αίρεση το ίδιο το μέλλον της Ορθοδοξί­ας στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Αν και η παλιότερη πρόβλεψη περί του τέλους της ιστορίας (Φράνσις Φουκουγιάμα), φάνηκε προς στιγμήν να μην επαληθεύε­ται, οι οριακές καταστάσεις που ζει σήμερα ο πλανήτης, σε συνδυασμό με την ιδιότυπη εκδοχή σύγκρουσης των πολιτισμών (διαφορετικής από αυτήν που φαντάστηκε ο Σάμιουελ Χάντιγκτον), που αποκρυσταλλώνεται στην αντίθε­ση απολυταρχικών/αυταρχικών αντιλήψεων από τη μια και φιλελεύθερης δημοκρατίας από την άλλη, μπορεί κανείς να πει ότι φέρνουν εκ νέου στο προσκήνιο τη συζήτηση για το νόημα της ιστορίας, την ευθύνη του ανθρώπου έναντι της δημιουργίας αλλά και τη σωτηρία του σύμπαντος κόσμου.

Για μία ακόμη φορά η Ορθοδοξία βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι, καθώς απέναντι σε αυτές τις προκλήσεις δυσκολεύεται να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων, παρόλη την πλούσια πνευματική παράδοσή της. Σημαντι­κοί θεολόγοι ή επίσημοι θεσμικοί εκπρόσωποί της, από τις παραδοσιακές ορ­θόδοξες χώρες, ιδίως της Ανατολικής Ευρώπης (και κατεξοχήν της Ρωσίας), προχωρούν σε δηλώσεις και τοποθετήσεις που εκφράζουν μια φονταμενταλι­στική κατανόηση και ερμηνεία του ένδοξου ιστορικού παρελθόντος αλλά και της σημερινής σύνθετης πραγματικότητας, φέρνοντας στην επιφάνεια σκο­τεινές εκδηλώσεις που δεν συνάδουν προς τον εκκλησιακό τρόπο υπάρξεως. Οι ραγδαίες εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα, όχι αποκλειστικά, αλλά κατεξοχήν στο ιστορικό της σώμα (πανδημία, κλιματική αλλαγή, ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, κ.ά.), προσκαλούν σε έναν εκ βάθρων αναστοχασμό ως προς τα βα­σικά στοιχεία της Ορθόδοξης ή «Ανατολικής» ταυτότητας (πρβλ. συνέδριο για τις Ορθόδοξες επινοήσεις της Ανατολής). Σήμερα κρίνεται όσο ποτέ αναγκαία η βαθιά, κριτική αναδίφηση στην ιστορία της θεολογίας, στη σκέψη σημαντι­κών Πατέρων (πρβλ. συνέδριο για τον Συμεών τον Νέο Θεολόγο), αλλά και σύγχρονων θεολόγων (πρβλ. συνέδριο για τον Αμίλκα Αλιβιζάτο), αποβλέπο­ντας στην κατά το δυνατόν αποκάθαρση των ερμηνευτικών κριτηρίων του θεολογείν και την αποδόμηση ιστορικών κατασκευών και επινοήσεων που συσκοτίζουν και αλλοιώνουν τον ορίζοντα ενόψει της αναμενόμενης και ερ­χόμενης Βασιλείας. Η ανάγκη εξέτασης των προϋποθέσεων και των παραμέ­τρων του θεολογείν υπήρξε ανέκαθεν ένα ζητούμενο της Ορθόδοξης θεολογί­ας και ήδη το 1936, με το Α΄ Συνέδριο Ορθόδοξης Θεολογίας, τέθηκαν οι απαρ­χές του σχετικού προβληματισμού. Με το πέρασμα του χρόνου, τα κριτήρια αυτά δεν κατέστησαν σαφή, καθώς οι ποικίλες ενδο-ορθόδοξες αγκιστρώσεις σε κοσμικές θεωρήσεις και ξεπερασμένα προνεωτερικά πρότυπα, εγκλώβι­σαν την Ορθόδοξη Εκκλησία και θεολογία σε έναν μηρυκασμό, σε μια στενή ερμηνεία της παράδοσης, στην εξιδανίκευση και ιεροποίηση παρελθόντων πολιτισμικών σχημάτων, στον εναγκαλισμό με την εξουσία και το βασίλειο του Καίσαρα, αποτρέποντας τελικά την απαιτούμενη από τις προκλήσεις του καιρού μας ριζική ανανέωση. Παρά τις κατά καιρούς απόπειρες θεολογικής αναγέννησης (θεολογία της ρωσικής διασποράς, ελληνική θεολογία του ’60 κ.λπ.), η Εκκλησία εξακολουθεί να βρίσκεται εγκλωβισμένη σε αναχρονιστι­κές ιδεολογικές αντιπαλότητες, οι οποίες προκρίνουν μια ανιστορική προσέγ­γιση σύγχρονων καταστάσεων, αγνοώντας στην πράξη τον ριζοσπαστισμό του ευαγγελικού κηρύγματος και την αλληλεγγύη για τον εκάστοτε και τον εκασταχού «άλλον». Η αδυναμία εξάλλου της Ορθοδοξίας να αποκρούσει τον «πειρασμό του Ιούδα», την υιοθέτηση δηλαδή εθνοκεντρικών αντιλήψεων ως προς την αποστολή της στον κόσμο ή ενός δήθεν «ιερού» αγώνα ενάντια στην ανήθικη και διεφθαρμένη Δύση, φανερώνει τις δυσκολίες και τα εμπόδια για έναν γόνιμο κριτικό αναστοχασμό που θα έθετε την αλήθεια του Ευαγγελίου πάνω από τα είδωλα και τα σχήματα της ιστορικής της πορείας.

Στην προοπτική αυτή, η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου, συνεχί­ζοντας την παράδοση της αυτοκριτικής συζήτησης πάνω σε επίκαιρα θέμα­τα θεολογικού προβληματισμού, προγραμμάτισε για το τρέχον έτος 2021-22 σειρά εκδηλώσεων, διαλέξεων, βιβλιοπαρουσιάσεων, ημερίδων και συνεδρί­ων σε συνεργασία με άλλους Ορθόδοξους ή διαχριστιανικούς φορείς, ινστι­τούτα και θεολογικές ακαδημίες υπό τον γενικό τίτλο «Καιρός του ποιήσαι». Η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών, έπειτα από δύο χρόνια περιορισμού των εκδηλώσεών της λόγω των συνεπειών της πανδημίας του κορωνοϊού, επι­στρέφει σε μια δυναμική, κριτική προσέγγιση των θεμελίων της Ορθόδοξης θεολογίας και Εκκλησίας.